|
Dünya ya en yakýn yýldýz…
Herkes daha uykudayken, güneþin doðuþunu seyretmek için þafak vakti uyanmaya benziyor. Simyacý kitabýnýn arka kapaðýnda geçiyor bu söz… Kaçýmýz bunu yaptýk, herkes uyurken güneþin doðuþunu izlemek için kalktýk o sýcacýk yataðýmýzdan… Güneþ, doðmasý ya da batmasý hayatýmýzda ne kadar rutin deðil mi? Hiç güneþ batarken ya da gece uykuya dalmadan önce endiþelenen oldu mu bu sabah güneþ ya doðmazsa diye, ya uyandýðýmda karanlýða açarsam gözlerimi diye... Ya da bu güneþ ne ki böyle, ikide bir doðup batýyor diyerek araþtýran oldu mu?
Güneþ, takdir edersiniz ki dünya üzerinde yaþayan tüm canlýlar tarafýndan özel bir gözleme gerek duyulmadan gözlenebildiði için ilk kimin gözlediðini bilmiyoruz... Tarih öncesi ve antik çað dönemi kültürlerde Güneþ'in bir tanrý olduðuna ya da diðer doðaüstü olaylara neden olduðuna inanýlýrdý. Bu yüzden yunan mitoloji baþta olmak üzere mitoloji literatüründe çok fazla güneþ tanrýsý ya da tanrýçasý vardýr. Hatta bu tanrýlar hakkýnda yorum yaptýðý için ölüm cezasýna bile çarptýrýlanlar var.
Güneþ, bulunduðu sisteme adýný verdiði gibi, güneþ sisteminin merkezinde bulunan orta büyüklükteki bir yýldýzdýr. Samanyolu gök adasýnýn merkezinden 26 bin ýþýk yýlý(1ýþýk yýlý = 9460730472580.800km) uzaklýkta, Avcý Kolu'nun derinliklerinde gizlenmiþtir (bakýnýz þekil 1). Güneþin çapý dünyanýn çapýnýn 109 katý (1,5 milyon km), hacmi 1,3 milyon katý ve aðýrlýðý 333.000 katý kadardýr. Güneþin yaþýnýn yaklaþýk 4,5 milyar yýl olduðu hesaplanmýþtýr. Güneþin yoðunluðu ise Dünyanýn yoðunluðunun ’ü kadardýr. Güneþ kendi ekseni etrafýnda saatte 70.000 km hýzla döner. Bir turunu ise 25 günde tamamlar. Güneþin yüzey sýcaklýðý 5500 °C ve çekirdeðinin sýcaklýðý ise 15,6 milyon °C’dir. Güneþten çýkan enerjinin 2 milyonda 1'i yeryüzüne ulaþýr. Dünyada bulunan tüm enerji kaynaklarýný yaksak üç günde yaymýþ olduðu enerjiye eþ deðer olabilir belki. Güneþ'in yüzey sýcaklýðýnýn yaklaþýk 5.780 K(5500 °C) olduðu, uzaydan ya da aydan bakýldýðýnda beyaz renge sahip olduðunu görünür. Bunun nedeni günýþýðýnýn atmosferden geçerken kýrýlmasýdýr. Ama güneþin rengi ile ilgili tartýþmalar hala sürmektedir. Güneþ ýþýnlarý 8,44 dakikada yeryüzüne ulaþýr. Güneþe her baktýðýmýzda onun 8,44 dakika önceki haline bakýyoruz. Bu demek oluyor ki güneþe baktýðýmýzda geçmiþimizi görüyoruz…,
þekil 1 (http://www.astronomidiyari.com/?p=2939)
Güneþ ile dünya arasýndaki uzaklýk 149.597.870,691 km. Bu uzaklýk tam olarak hesaplayan kiþi 3. yüzyýlda Eratosthenes (Yunanlý matematikçi, coðrafyacý ve astronom) olmuþtur. Bu uzaklýk günümüzde kabul edilen uzaklýk ile aynýdýr. Ve buna biz 1 astronomik birim ( 1 AB = 149.597.870,691 ± 0.030 km) diyoruz.
Þekil 2 http://www.norcalblogs.com/watts/2007/09/nasa_giss_and_pesky_sunspot_co.html
Güneþin en üst tabakasý olan Fotosferde siyah yapýlar þeklinde görünen lekeler (bakýnýz þekil 2), kuvvetli manyetik alan þiddetine sahip bölgelerdir. Merkezi kýsýmlarý koyu, çevresi gri renkte görünür, bunun nedeni çevresine göre daha soðuk(1000 K) olduðu içindir. 1610’da Güneþ lekeleri Galileo ve baþkalarý tarafýndan o dönemlerde keþfedilmiþ teleskoplarla gözlenmiþtir.
Dünyada rüzgâr olurda Güneþte olmaz mý? Güneþ rüzgârý (bakýnýz þekil 3); güneþin merkezinde nükleer füzyon (çekirdek birleþmesi)denilen bir olay gerçekleþiyor. 4 hidrojen çekirdeðinin bir helyum çekirdeðine dönüþüyor. Bu reaksiyon güneþin yüzeyine kadar ulaþan bir enerji üretiyor. Hidrojen atomlarý 1 milyon °C’ye kadar ýsýnýp elektron ve protonlarýna ayrýþýyorlar. Bu ayrýþmaya plâzma deniyor. Plâzma gazý yüksek basýnçla güneþ yüzeyinden fýrlatýlýyor. Ama dünyada rüzgâr olarak adlandýrdýðýmýz þeyden çok daha farklýdýr bu rüzgâr. Bunu olaylarýn sonucunda kutuplar da Aurora (bakýnýz þekil 4) oluþur. Güneþ rüzgârý ve plâzmalarýn hareketi dünyanýn üst atmosferindeki atom ve moleküllere çarparak aurorayý oluþturur. Bu olay kutuplarda görsel bir þölene de dönüþür.
þekil 3 http://www.nasa.gov/externalflash/NASA45/22/22image.html
þekil 4 http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap100920.html
Güneþ tutulmasý, Ay'ýn yörünge hareketi sýrasýnda Dünya ile Güneþ arasýna girmesi ve dolayýsýyla Ay'ýn Güneþ'i kýsmen ya da tümüyle örtmesi sonucunda gözlemlenen doða olayýdýr. Tutulmanýn olmasý için ayýn yeniay, ay ile güneþin ve dünyanýn da kavuþum halinde olmasý gerekmektedir. Ay, Güneþ diskinin tamamýný kapatýrsa Tam Güneþ Tutulmasý ortaya çýkar. Eðer Ay, yörüngesindeki konumuna göre Yer’e uzaksa Ay’ýn gökyüzünde gördüðümüz boyutu, Güneþ’in gökyüzünde gördüðümüz boyutuna göre daha küçük olacak ve Ay diski, Güneþ diskinin tamamýný örtemeyecektir. Bu durumda Halkalý Güneþ Tutulmasý ortaya çýkar. Eðer Ay, Güneþ diskinin yalnýz bir kýsmýný örterse Parçalý Güneþ Tutulmasý oluþur.
 Þekil 5 http://www.tug.tubitak.gov.tr/bitom.php
4 Ocak 2011, parçalý güneþ tutulmasý, her ne kadar Ýstanbul’da hava þartlarýndan dolayý gözlenilmese de dünyanýn birçok yerinde gözlenme fýrsatý oldu. Antalya da BÝTOM (Bilim ve Toplum Merkezi) ekibi tarafýndan canlý olarak izlenmiþtir ve ayný zamanda da internet üzerinden yayýnlanmýþtýr. Halka açýk bir þekilde gözlem yapýlmýþtýr. Tutulma (bakýnýz þekil 5) yaklaþýk olarak 3 saat sürmüþ ve Antalya'da Güneþ'in yaklaþýk %60'ý Ay tarafýndan örtülmüþtür.
Bu ay ki gökyüzü…
Gezegenler
Merkür: Ay boyunca sabahlarý doðu ufku üzerinde Güneþ doðmadan önce gözlenebilecek. Ancak gezegen gökyüzünde Güneþ'ten 23 derece kadar uzaklaþabildiði için hava aydýnlanýrken ufuktan yüksekliði en fazla 10 derece kadar olacak. Bu nedenle þehir içinden gözlenmesi zor olabilir. 9 Ocak, o sýrada en büyük uzanýmda olacak. Merkür'ü gözlemek için uygun bir zaman. Bu sýrada gezegenin parlaklýðý yaklaþýk 0 kadir olacak.
Venüs: Sabahlarý doðu ufkundaki en parlak (-4,5 kadir) gök cismi olarak ay boyunca gözlenebilecek. Gezegenin Güneþ’e açýsal uzaklýðý ay boyunca ortalama 45 derece olacaðýndan hava aydýnlanmaya baþladýðýnda ufuktan 25 derece kadar yüksekte bulunacak. Venüs 30 Ocak'ta yeniay evresine doðru ilerlemekte olan Ay’la yakýn görünümde olacak.
Mars: Güneþ ile birlikte gökyüzünde Yay Takýmyýldýzý’nda olacaðýndan gözlenemeyecek.
Jüpiter: Gün batýmýnda meridyeni geçmiþ olan gezegen yaklaþýk gece yarýsýna kadar gözlenebilecek. Ancak gün geçtikçe gezegen daha erken batacak. Bu ay Uranüs Jüpiter'in hemen yakýnýnda sönük bir yýldýz gibi görünüyor. Jüpiter- Uranüs yakýnlaþmasý gökyüzü fotoðrafçýlarý için güzel bir fýrsat olabilir. 10 Ocak'ta batý ufku üzerinde Jüpiter ve Ay yakýn konumda olacak.
Satürn: Ayýn baþýnda gece yarýsý civarý, ilerleyen günlerdeyse giderek daha erken doðacak ve gün doðumuna kadar gözlenebilecek. Son birkaç yýldýr yandan baktýðýmýz için çizgi gibi görünen halkalarý, bakýþ açýmýz deðiþtiði için bu yýl giderek daha belirgin görünecek.
Gök Olaylarý
03 Ocak Yer günberi (Güneþ'e en yakýn) konumunda (147 milyon km)
04 Ocak Dörtlük gök taþý yaðmuru
04 Ocak Parçalý Güneþ Tutulmasý (09.10–12.10)
08 Ocak Venüs en büyük uzanýmda (47°)
08 Ocak Merkür en büyük uzanýmda (23°)
10 Ocak Jüpiter Ay'ýn 7° güneyinde (akþam)
30 Ocak Venüs Ay'ýn 3° kuzeyinde (sabah)
Busra Dinmaz hakkýndaki diðer yazýlar
Gsterim: 3676 | E-posta
|
