|
“Karakteriniz, þöhretinizden önemlidir. Karakteriniz siz ne iseniz odur. Oysa Þöhretiniz baþkalarý sizi ne sanýyorlarsa odur” demiþ J. Wooden... Sizce de haklý deðil mi? J.Wooden bu cümleyi söylerken eminim ki hiç Venüs’ü düþünmemiþtir ama aslýnda Venüs de tam bu söze uygun... Bakalým siz de onu yakýndan tanýyýnca bana hak verecek misiniz?
Gökyüzünün Güzellik kraliçesi
Güneþ sistemindeki sekiz gezegen arasýnda büyüklükçe Dünya'ya benzerliði ile de bilinen Venüs Güneþ’e uzaklýk bakýmýndan ikinci gezegendir… Güneþ ve Ay’dan sonra gökyüzünün üçüncü parlak gökcismidir. Dünya’ya en yakýn gezegendir. Yörüngesi dairesele yakýndýr. Güneþ battýktan hemen sonra ve güneþ doðmadan hemen önce gözlenebilir. Venüs diðer gezegenlerden farklý olarak kendi ekseni etrafýnda oldukça yavaþ ve ters yönde dönmektedir. Ýsmini eski Romalýlarýn aþk ve güzellik tanrýçasý olan Venüs’ten (Eski Yunan mitolojisindeki Afrodit) almýþtýr. Araplar’da Zühre, Babilliler’de ise Istar adýný almýþtýr. Halk arasýnda ise çoban veya çolpan yýldýzý, Güneþ’in doðuþ ve batýþ saatlerinde gökyüzünde görüldüðü içinde sabah veya akþam yýldýzý ismi ile de anýlmýþtýr.
Venüs, eski Mezopotamya, Eski Yunan ve Orta Amerika medeniyetleri gibi birçok antik medeniyetler için önemli olmuþ ve dikkatle de gözlenmiþ bir gezegendir. M.Ö. VII. YY ait “Ammisaduqa” (þekil 1) tableti bunun bir kanýtýdýr. Eski Yunanlýlar’da gündoðumuna yakýn doðu ufkunda görüldüðünde Phosphorus ve günbatýmýnda batý ufkunda görüldüðünde Hesperus diye adlandýrýlmýþtýr. Bunlarýn aslýnda ayný cisim olduklarý ise Pisagor sayesinde öðrenilmiþtir.
Merkür ve Venüs’ün Güneþ çevresinde döndüðünü ileri süren Heraklit sayesinde ise, ilk kez Güneþ Merkezli görüþ ile de tanýþýlmýþtýr.
Þekil 1: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/bb/venus_tablet_of_ammisaduqa.jpg
Galileo Galilei, ilk teleskobu 1609 yýlýnda yapmasýnýn ardýndan 1610 yýlýnda Venüs ile ilgili kayýtlar tutmuþ ve Venüs’ün evre gösterdiðini fark etmiþtir (þekil 2). Evreleri ile birlikte görünür boyutunun da deðiþtiðini de gözleyen Galileo, bu nedenle gezegenin Güneþ etrafýnda döndüðüne emin olmuþtur…02. resim.jpg
Þekil 2: http://solarsystem.nasa.gov/multimedia/gallery/06-361.jpg
Ünlü Rus Gökbilimci Mikhail Vasilyevich Lomonosov 1761 yýlýnda, -astronomi de Venüs transiti (geçiþi) olarak adlandýrýlan- Venüs’ün Güneþ önünden geçiþi sýrasýnda gezegenin kenar hatlarýndaki düzensizliði fark ederek, bu düzensizliðin atmosferik bir ortamdan kaynaklanabileceði, bundan dolayý da ilk olarak Venüs’ün atmosfere sahip olduðu sonucuna varmýþtýr.
1932 yýlýnda Walter Sydney Adams ve Theodore Dunham birlikte yaptýklarý çalýþma sonucunda Venüs atmosferinin temel birleþeninin karbondioksit olduðunu öðrendiler. Daha sonraki yýllarda ise Rupert Wildt, tayf ölçüm verilerine dayanarak atmosferin kimyasal birleþenlerinin yaný sýra basýncý, sýcaklýðý, gezegen yüzeyi ile etkileþimi hakkýnda birçok tahminde bulunmuþtur. Robert Shirley Richardson 1956’da gezegenden yansýyan Güneþ ýþýnlarýnýn Doppler kaymasýný ölçtüðünde, bulgularýn gezegenin kendi etrafýnda dönüþ yönünün ters olduðu bilgisini saptadý. 1960’lar da Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) ile Kaliforniya Teknoloji Enstitüsü (Caltech) mikrodalga bandýnda radar incelemeleri ile Venüs’ün kendi etrafýnda dönüþ süresini duyarlý olarak ölçtüler. Ayný dönemde de yeryüzünden yapýlan radar incelemeleri ile gezegenin yüzey þekilleri hakkýnda önemli bilgiler elde edildi.
XX. yüzyýlda birçok gökbilimci ve kimyager Venüs üzerinde çalýþmýþ hatta gezegeninde, ilerleyen zamanlarda üzerinde yaþam olabileceðini bile düþünmüþlerdir. Yapýlan çalýþmalar sonrasýnda aslýnda gezegenin düþünülenin aksine, býrakýn insanýn yaþamasýný inceleme yapmak için gönderilen araçlar bile basýnç, sýcaklýk gibi etkilerden dolayý baþarýsýzlýkla karþýlaþmýþlardýr. ABD’nin Mariner 2 adlý sondasý 27 Aðustos 1962 de fýrlatýlmýþ. Ve ilk baþarýlý Venüs sondasý olmuþtur. 42 dakika bilimsel gözlem yaparak Venüs hakkýnda birçok yeni bilgi edinilmesini saðladý. Venera 4 adlý uzay sondasý da Venüs atmosferinden veri gönderen ilk uzay aracýdýr. Böylece de ilk gezegenler arasý yayýn gerçekleþmesini saðlamýþtýr.
Venüs Güneþ ve Ay’dan sonra gökyüzündeki en parlak (-4,4 kadir[1]) gökcismidir. (Þekil 3) Sebebi ise Güneþ ýþýðýnýn çoðunu atmosferinden dolayý uzaya geri yansýtmasýdýr. Dünya yüzeyinden Güneþ battýktan sonra batý ufkunda, Güneþ doðmadan önce ise doðu ufkunda gözlemlenebilir. Bu yüzden de iki farklý gökcismi sanýlýp, Sabah ve Akþam yýldýzý olarak iki farklý adla adlandýrýlmýþtýr.
ÞEKÝL 3: http://apod.nasa.gov/image/1112/IMG_1552ribeiro.jpg
Venüs, Ay ve Merkür gibi evreler göstermektedir. (Þekil 4) Eðer Venüs gezegenini bir dürbün veya teleskop ile izlerseniz bunu görebilirsiniz. Ama Venüs gezegenine yeryüzünden güçlü bir teleskopla bile baksanýz, parlak bir yuvarlaktan daha fazlasýný göremezsiniz. Birkaç gölgelik keþfedebilir, hýzlý bir þekilde yer deðiþtireceklerinden onlarýn Venüs’ün yüzey þekilleri deðil atmosferini üst kýsýmlarýndaki bulutlar olduðunu fark edebilirsiniz.
ÞEKÝL 4 : http://apod.nasa.gov/apod/image/0405/venusphase_rummel.jpg
Yer benzeri gezegenler arasýnda en yoðun atmosfere sahiptir (þekil 5). Atmosferi beyaz nadiren de sarýdýr, bunun sebebi ise bulut katmanlarýnýn farklý yüksekliklerde olmasýna veya farklý kimyasal yapýda ve parçacýk boyutuna baðlýdýr. Atmosferindeki hafif sarý bulutlarýn sebebi de kükürt maddesidir. 1960’larda yapýlan araþtýrmalar da CO2 yani karbondioksit miktarýnýn Dünya atmosferinden 1000 kat daha fazla olduðu anlaþýldý. Atmosferindeki karbondioksit suyun kimyasal yapýsýnýn bozulmasýna sebep olmuþ ve maden sodasýnda okyanuslarýn oluþmasýna yol açmýþtýr (Whipple-Mennel Deniz kuramý). Atmosfer sýcaklýðý yaklaþýk 750 K’dir, bu yüzden cehennem misali atmosfere sahip diyebiliriz. Atmosfer basýncý Dünya’nýn atmosfer basýncýndan 90 kat daha fazladýr. Atmosferinde bulunan bulutlarýn sülfürik asit (H2SO4) içerdiðini ve yüzeyden 48-58 km kadar yukarýda olduðu bilinmektedir. Eðer Venüs de yaþasaydýk! Sülfürik asit yaðmurlarýnda ýslanýyor olacaktýk ve hiç bir zaman yýldýzlý bir gökyüzünü de seyredemeyecektik...
Þekil 5: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e5/Venus-real_color.jpg
Venüs gezegeninin uydusu yoktur. Venüs ile Güneþ’in arasýndaki uzaklýk ortalama olarak 108.000.000 km ve oldukça da dairesel bir yörünge üzerinde dolanmaktadýr. ( Þekil 6)
Þekil 6: http://i.space.com/images/i/9474/i02/nasa-solar-system-graphic-72.jpg
Venüs yüzeyini kaplayan bulutlar yüzünden dönüþ hýzýnýn doðrudan gözlemlerle saptanabilmesi imkânsýzdýr, gezegenin kendi etrafýnda dönüþ yönünü 1956 yýlýnda yeryüzünden yapýlan Doppler incelemeleri ile, kesin dönüþ hýzý ise 1602’larýn baþýnda yine yeryüzünden yapýlan radar gözlemleriyle saptanmýþtýr. Güneþ çevresinde yaklaþýk olarak 224,7 günde dolanýr. Venüs gezegeni, kendi ekseni etrafýnda yavaþ dönerken, Güneþ etrafýnda ise daha hýzlý dolandýðýndan; bir Venüs günü, bir Venüs yýlýndan daha uzundur.
Venüs gezegeni kendi ekseni etrafýndaki dönüþ yönü, diðer tüm gezegenlerin dönüþ yönünün aksi yönündedir. Yani Venüs’ün yüzeyindeki bir gözlemci içi Dünya’daki yönler ile Venüs gezegeni üzerindeki yönler ayný olmayacaktý, sebebi ise Güneþ’in batýdan doðup, doðudan batmasý... Venüs üzerinde Güneþ batýdan doðuyor ve 116,8 gün sonra doðudan batýyordur. (Bir günün uzunluðu yani Güneþ’in doðmasý ile batmasý arasýnda geçen sürenin (dünya ölçüsü ile 116,8 gündür.)
Venüs yer benzeri gezegen olup, yani katý bir gezegendir. (Þekil 7) Ayný zamanda iç gezegen[2] sýnýfýna da girmektedir. Dünya ile yaklaþýk olarak ayný boyutlu olduðu için Dünya’nýn ikizi diye anýlýr (þekil 5). Dünya'nýn yoðunluðundan biraz daha az bir yoðunluða sahiptir, 5.24g/cm3 çapý Dünya’nýn çapýndan yüzde beþ oranýnda kadar küçük, Dünya’nýn kütlesinden yüzde yirmi oranýnda daha az kütleye sahiptir. Venüs’ün çapý ekvator ya da kutuplar arasýnda ölçüldüðünde hemen hemen aynýdýr. Yani, Yer küre gibi kutuplarýndan basýk deðildir. Yoðun atmosferi Sera etkisine de neden olmaktadýr ve daha önce de belirtildiði gibi çok sýcak bir gezegendir, yüzey ýsýsý 462oC (735 K) ve yoðun atmosferinden dolayý da gece ve gündüz arasýnda sýcaklýk farký gözlenmez. Gezegen yüzeyinde rüzgâr hýzý 1 km/saat nadiren geçmektedir. Güneþ ýþýnlarýnýn yüzde iki buçuk kadarýnýn Venüs’ün yeryüzüne ulaþabildiðinden dolayý Venüs yüzeyi oldukça loþtur. Buradan romantiklere de duyurulur...
Þekil 7: http://i.space.com/images/i/9474/i02/nasa-solar-system-graphic-72.jpg
Yüzeyinde 30 km yüksekliðe kadar bulut yoktur ve çok temizdir. Araþtýrmalar sonucu, yüzeyinin çoðunlukla fazla engebeli olmayan alanlardan oluþtuðunu yani çöle benzediðini söyleyebiliriz. Fakat iki tane kýta büyüklüðünde iki yükselti alaný saptanmýþtýr. Bunlar; Güney yarým küresinde bulunan diðerine göre daha büyük olan “AphroditeTerra” büyüklük bakýmýndan Güney Amerika kýtasý ile karþýlaþtýrýlabilir. Diðeri ise büyüklük bakýmýndan bunu yarýsý kadar büyüklükte olan “IstarTerra” Avustralya ile karþýlaþtýrýlabilir.
Kütle ve yoðunluk bakýmýndan Venüs’ün de içyapýsýnýn Dünya ile ayný olduðu bilinmektedir. Jeolojik etkinliðe sahip deðildir. Yani, Venüs’ün iç yapýsýnýn demir çekirdeðine kadar soðuk olduðu sonucu çýkmaktadýr. Saptanabilen bir manyetik alana sahip deðildir.
Venüs’e gönderilen ilk uzay sondasý, Venera 1 Ruslar tarafýndan 12 Þubat 1961 yýlýnda fýrlatýlmýþtýr. Ama Venüs’e ulaþamadan baðlantý kopmuþ ve þuan da Güneþ çevresinde yörüngededir. 22 Temmuz 1962 yýlýnda ABD Mariner 1 adlý sondayý Cope Canaveral’dan fýrlatmýþtýr. Ama fýrlatmadan hemen sonra kontrolden çýkmasý üzerine denize düþürülerek imha edilmiþtir. Rusya bir sonda daha fýrlatmýþtýr ama arýzalanmasý sonucunda yer atmosferine girerek parçalanmýþtýr. Ardýnda ABD 27 Aðustos 1962 yýlýnda Mariner 2 fýrlatmýþtýr ve ilk baþarýlý Venüs sondasý oldu. 14 Aralýk 1962 de Venüs’ün 34.000 km yakýnýndan geçen sondanýn gönderdiði önemli bilgiler; kendi etrafýndaki dönüþ süresinin gerçekten çok uzun olduðu, manyetik alana dair bir belirti olmadýðýný, sýcaklýk ölçümlerinin sonucunda Venüs’ün kavrulduðunu (5000oC=900K ) ve Venüs üzerinde yaþam olamayacaðýný kanýtladý.
Ruslar gezegen üzerine kontrollü iniþ yapmak istediler ama ya baðlantýlarý kesiliyordu ya da atmosfer basýndan dolayý iniþ sýrasýnda sondalarý parçalanýyordu (Venara 2 ve Venara 3 ‘ün de sonu böyle oldu.) 12 Haziran 1967’de Ruslar tarafýndan Venera 4 adlý sonda fýrlatýldý. Venüs atmosferinden veri gönderen uzay aracý oldu. Böylece ilk gezegenler arasý yayýný da gerçekleþmiþ oldu.17 Aðustos 1970 yýlýnda Venera 7 adlý uzay sondasý Ruslar tarafýndan fýrlatýldý ve 15 Aralýk 1970’de Venüs atmosferine girdi. Bir baþka gezegenin yüzeyinde çalýþýr durumda inen ve radyo yayýnlarý ile 23 dakika süre veri yollayarak, Yeryüzüne veri gönderen ilk uzay aracý oldu. Yüksek sýcaklýk ve yüksek basýncýn olduðunu doðrulayan bilgiler gönderdi. 1972 de Venera 8 adlý uzay sondasý fýrlatýldý, 22 Temmuz 1972 de Venüs atmosferine girdi ve sessizliðe gömülmeden önce 50 dakika süreyle veri yolladý. Venüs’ün ilk yüzey fotoðraflarýný 8 Haziran 1975 yýlýnda fýrlatýlan Venara 9 iletti ve þu an Venüs çevresinde yörüngede dolanmaktadýr. ABD Pioneer Venüs 1 adlý uzay sondasýný da 20 Mayýs 1978’de fýrlattý. Bu araç bir büyük araç üzerinde 3 küçük araçtan oluþmaktaydý ve Venüs’ün yüzeyinin farklý noktalarýna iniþ yaptýlar. 1992 yýlýna kadar araþtýrmalarýný sürdürdüler fakat yakýtlarýnýn tükenmesi sonucunda Venüs atmosferine girip parçalanarak görevlerini tamamladýlar ve gezegenin neredeyse tamamýna yakýn bölümünün radar haritasýný çýkarmýþ oldular.
Þekil 8: http://nssdc.gsfc.nasa.gov/image/planetary/venus/pvo_topo_mercator.jpg
Venera 13 ve 14 den de veriler alýndý...(þekil 9)
Þekil 9: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/61/Venera_13_orbiter.gif
Kayalarýn aslýnda gri olduðunun ve atmosferin alt tabakasýnýn saydam olduðunu, gökyüzünde de bulutlarýn varlýðýný ve gezegen üzerinden Güneþ ve Dünya’nýn görülemediði bilgilerine ulaþýldý. ABD’nin 4 Mayýs 1989 da fýrlattýðý Magellan aracý 10 Aðustos 1990 yýlýnda Venüs çevresinde kutupsal bir yörüngeye girdi. 4 yýllýk görevi süresince Venüs’ün jeolojisi ve yüzey þekilleri hakkýnda bilinenlerin önemli bir kýsmýný öðrenilmesini saðlamýþtýr. (Þekil 10)
Þekil 10: http://solarsystem.nasa.gov//multimedia/gallery/PIA00159_732x520.jpg
Yüzey þekilleri az aþýnmýþtý, bunun sebebi ise üst kýsýmlarda kasýrga þiddetinde rüzgârlar eserken yüzeyde yaprak kýpýrdamýyor olmasýydý.
Venüs, kadýn bir tanrýçanýn adýný taþýdýðý tek gezegen olmasý sebebiyle, Venüs gezegeni ile ilgili adlandýrýlmalar yapýlýrken kadýn adlarý arasýndan seçilmeye özen gösterilmektedir. Ama istisnalar da var elbet, Venüs üzerindeki en yüksek daða Ýskoç bilim adamý James Clerk Maxwell’in adý verilmiþtir.
Merkür gibi, Venüs gezegeni de geçiþ(transit) yapmaktadýr, yani güneþ diskinin önünden geçmektedir.(Þekil 11) Dünya yüzeyinden bakan bir gözlemci için ise sanki Güneþ’in üzerinde küçük bir siyah leke olarak görülecektir. Çok sýk olmayan bir olay olmayýp, Geçiþ için Venüs yörüngesinin tutulum[3] düzlemini kestiði noktalar ile Güneþ ve Dünya sanki düz bir çizgi üzerinde dizilmiþ gibi olmasýný gerektirir, yaklaþýk her yüzyýlda 2 kez, 8 yýl aralýklý çiftler þeklinde gözlenir. (1761-1769, 1874-1882, 2004-2012, 2117-2125 gibi) En yakýn geçiþ; 5-6 Haziran 2012 de gerçekleþecek…
Þekil 11: http://solarsystem.nasa.gov/multimedia/gallery/Venus_Transit.jpg
Sizde hak verdiniz mi þimdi J. Wooden’a, çok parlak görünüp, Dünya’ya çok benzemesiyle gökbilimcileri öncelikle umutlandýrmýþ, yaþam olabileceðini bile düþündürmüþken, sonra giden araçlarýn gönderdiði veriler sonucu aslýnda hiç de öyle olmadýðý ortaya çýkmýþtýr. Hatta düþünülenlerin tam tersi cehennem diyebileceðimiz sýcaklýða ve insan yaþamýnýn mümkün olamayacaðý koþullara sahiptir.
Gelecek yazýda Mars gezegenini daha yakýndan tanýyacaðýz. Kýþ aylarýnda olduðumuzdan gökyüzü bulutlu olsa da, bulutlar aralanýp gökyüzünü gösterdiði vakitlerde gökyüzüne bakmayý unutmayýn…
Bu ay ki gökyüzü...*
Gök Olaylarý…
10 Þubat Venüs ile Uranüs çok yakýn görünümde
13 Þubat Satürn ile Ay yakýn görünümde
25 Þubat Venüs ile Ay yakýn görünümde
Gezegenler...
Merkür: Ay boyunca giderek Güneþ’e yaklaþacak. Bu süre içinde ufuktan yüksekliði çok az olacaðýndan Þubat ayýnda gözlenemeyecek.
Venüs: Gökyüzünde giderek Güneþ’ten uzaklaþmaya devam eden gezegen günbatýmýnda batý ufkundaki en parlak gökcismi. 10 Þubat’ta yaklaþýk 6 kadir parlaklýðýndaki Uranüs ile çok yakýn bir konumda olacaðýndan, dürbün veya küçük bir teleskopla iki gezegen bir arada görülebilir. 25 Þubat’ta Venüs ile Ay batý ufkunda yakýn konumda olacak.
Mars: Ay boyunca tüm gece gökyüzünde olan gezegenin parlaklýðý yavaþça artarak ay sonunda -1,0 kadir olacak, böylece Mars gecenin en parlak gökcisimleri arasýnda yer alacak. 10 Þubat’ta Ay ile yakýn konumda olacak gezegen Aslan Takýmyýldýzý’nda bulunacak.
Jüpiter: Gezegen geceyarýsýna varmadan batýyor. Yavaþ yavaþ gözlem süresi azalsa da -2 kadir parlaklýðýyla hâlâ gecenin en parlak gökcismi. 27 Þubat gecesi Ay ile yakýn konumda olacak.
Satürn: Parlaklýðý ay boyunca pek deðiþmeyecek olan gezegen geceyarýsýna doðru doðuyor ve gündoðumuna kadar Baþak Takýmyýldýzý’nýn parlak üyesi Spika ile birlikte. 13 Þubat’ta bu ikiliye Ay da katýlacak.
*: TÜBÝTAK 2012 Gök Olaylarý Yýllýðý kitapçýðýndan alýntýdýr…
Kaynakça:
Moore. Patrick. (1993). Gezegenler Kýlavuzu (Ö.Özbal . Çev.) Ankara: TÜBÝTAK Popüler Bilim Kitaplarý
Akoðlu. A. ve Özýþýk. T. (2012) 2012 Gök Olaylarý yýllýðý Ankara: TÜBÝTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Evren, S. (1998). genel astronomi 1, Ýzmir: Ege Üniversitesi
Aslan, Z. ve Aydýn, C. ve Demircan, O. ve Derman, E. ve Kýrkbýyýk, H. (1993). Liseler için Astronomi ve Uzay Bilimleri Ders kitabý
[1] : Yýldýzýn parlaklýðýný ifade edebilmek için “kadir” birimi kullanýlýr. Kadir biriminde ölçülen deðer artýkça sayý deðeri azalýr.
[2] : Dünya ile Güneþ arasýnda kalan gezegenlere (Merkür ve Venüs) iç gezegen adý verilir.
[3] : Güneþ’in yýllýk görünen hareketini yaptýðý düzleme tutulum düzlemi (Dünya’nýn yörünge düzlemi)…
Busra Dinmaz hakkýndaki diðer yazýlar
Gsterim: 5177 | E-posta
|
